Bronowickie ciekawostki historyczne
Podkrakowska wieś Bronowice Małe znana niemal wszystkim Polakom dzięki dramatowi Stanisława Wyspiańskiego “Wesele” ma swoją długą historię. Położona jest w malowniczym terenie ukształtowanym wzniesieniem Pasternika z Wróżną Górą i Rowem Krzeszowickim, odznacza się wyjątkowymi walorami krajobrazowymi
Bronowice należały do parafii kościoła NMP, dzięki staraniom proboszcza tegoż kościoła, księdza kanonika Reinbolda otrzymały w 1294 r. akt lokacyjny, na mocy którego mieszczanie krakowscy: Detmar de Ketscher ( z Kietrza ) i jego syn Krystian dostali prawo osadzenia wsi Bronowice na prawie magdeburskim. Nazwa Bronowice wywodzi się od legendarnego rycerza Bruno, który pierwszy założył tu osadę i nazwał ją Brunowicami. Taką nazwę stosowano w dokumentach pisanych od nadania aktu lokacji (1294) do XVII w, kiedy to na zasadzie asymilacji fonetycznej, przez upodobnienie się do następnego “o” upowszechniło się brzmienie Bronowice, które następnie weszło do pisowni. Nazwa osady już w najdawniejszych zapiskach miała brzmienie dwuczłonowe gdyż w obrębie tej samej wspólnej nazwy istniały dwie sąsiednie osady. Córka sołtysa Bronowic wspomnianego wyżej Detmara de Ketscher poślubiła Gotfryda również pochodzącego z Kietrza i otrzymała w wianie część sołectwa – ta część stała się zalążkiem Bronowic najpierw “niemieckich” a potem “wielkich”, które należały do parafii św. Szczepana i były w późniejszym czasie utrzymaniem Akademii Krakowskiej.
Nasze Bronowice czyli “polskie” a potem “małe” oddalone od centrum Krakowa zaledwie o 5 km, były najpierw osobistym uposażeniem proboszczów kościoła Mariackiego, a w 1537 r. przeszły na ich własność. Centrum wsi stanowiła od początku jej powstania niewielka kotlinka u zbiegu obecnych ulic; Pod Strzechą, T. Boya-Żeleńskiego i Włodzimierza Tetmajera. W miejscu tym znajdował się staw, w którym parobkowie pławili konie, oraz studnia, z której czerpała wodę cała wieś.
Tereny Bronowic Małych obejmujące obecną ulicę Lucjana Rydla, osiedla; Bronowice Północ, Widok – Bronowice Nowe, Widok-Zarzecze oraz Hamernię należały aktem lokacji miasta Krakowa z 1257 r. do wójtów krakowskich jako ich własność dziedziczna. Po 1311 r. prawo to zostało cofnięte, a tereny te jako pastwiska i stawy rybne przekazano parafii Najświętszej Marii Panny w Krakowie w formie uposażenia i włączono do Bronowic Małych.
Bronowice Małe od początku swego istnienia były świadkiem ważnych wydarzeń historycznych. Było to możliwe dzięki temu, że położone były przy starym trakcie komunikacyjnym prowadzącym na Śląsk, istniejącym już od czasów lokacji wsi. Szlakiem tym prowadził wojsko król Władysław Łokietek w 1306 r. aby zdobyć Kraków. W kierunku Bronowic wyruszały z pałacu w pobliskim Łobzowie świty dworskie witające znamienitych gości. I tak w:
1518 roku król Zygmunt Stary witał tu swoją przyszłą żonę księżniczkę Bonę Sforza,
1574 witano na polach między Bronowicami a Łobzowem króla –elekta, francuskiego królewicza Henryka Walezego.
1657 we dworze Mariackim w Bronowicach Małych zatrzymał się również król Jan Kazimierz, powracający ze Śląska do zniszczonego przez Szwedów Krakowa.
Inni znamienici goście pojawiają się w Bronowicach dopiero na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to zamieszkują we wsi Włodzimierz Tetmajer i Lucjan Rydel.
1792 na terenie Bronowic w okolicach Wróżnej Góry ponad źródełkiem w czasie wojny z Rosją wykopano okopy, w celu obrony, od tej pory miejsce to łączy się z wojskiem, które tutaj odbywało ćwiczenia wojskowe i manewry polowe (kopanie fortyfikacji polowych, sypanie szańców) po działaniach wojskowych w latach 1792-1794 pozostała nazwa “szańce” i wzniesienie, które w latach niewoli stało się symbolem walki o niepodległość. W pobliskiej Hamerni (na tyłach osiedla domków jednorodzinnych Widok- Zarzecze) w czasie powstania Kościuszkowskiego1794r. przekuwano kosy do zakładania na sztorc.
Bronowice należały do parafii kościoła NMP, dzięki staraniom proboszcza tegoż kościoła, księdza kanonika Reinbolda otrzymały w 1294 r. akt lokacyjny, na mocy którego mieszczanie krakowscy: Detmar de Ketscher ( z Kietrza ) i jego syn Krystian dostali prawo osadzenia wsi Bronowice na prawie magdeburskim. Nazwa Bronowice wywodzi się od legendarnego rycerza Bruno, który pierwszy założył tu osadę i nazwał ją Brunowicami. Taką nazwę stosowano w dokumentach pisanych od nadania aktu lokacji (1294) do XVII w, kiedy to na zasadzie asymilacji fonetycznej, przez upodobnienie się do następnego “o” upowszechniło się brzmienie Bronowice, które następnie weszło do pisowni. Nazwa osady już w najdawniejszych zapiskach miała brzmienie dwuczłonowe gdyż w obrębie tej samej wspólnej nazwy istniały dwie sąsiednie osady. Córka sołtysa Bronowic wspomnianego wyżej Detmara de Ketscher poślubiła Gotfryda również pochodzącego z Kietrza i otrzymała w wianie część sołectwa – ta część stała się zalążkiem Bronowic najpierw “niemieckich” a potem “wielkich”, które należały do parafii św. Szczepana i były w późniejszym czasie utrzymaniem Akademii Krakowskiej.
Nasze Bronowice czyli “polskie” a potem “małe” oddalone od centrum Krakowa zaledwie o 5 km, były najpierw osobistym uposażeniem proboszczów kościoła Mariackiego, a w 1537 r. przeszły na ich własność. Centrum wsi stanowiła od początku jej powstania niewielka kotlinka u zbiegu obecnych ulic; Pod Strzechą, T. Boya-Żeleńskiego i Włodzimierza Tetmajera. W miejscu tym znajdował się staw, w którym parobkowie pławili konie, oraz studnia, z której czerpała wodę cała wieś.
Tereny Bronowic Małych obejmujące obecną ulicę Lucjana Rydla, osiedla; Bronowice Północ, Widok – Bronowice Nowe, Widok-Zarzecze oraz Hamernię należały aktem lokacji miasta Krakowa z 1257 r. do wójtów krakowskich jako ich własność dziedziczna. Po 1311 r. prawo to zostało cofnięte, a tereny te jako pastwiska i stawy rybne przekazano parafii Najświętszej Marii Panny w Krakowie w formie uposażenia i włączono do Bronowic Małych.
Bronowice Małe od początku swego istnienia były świadkiem ważnych wydarzeń historycznych. Było to możliwe dzięki temu, że położone były przy starym trakcie komunikacyjnym prowadzącym na Śląsk, istniejącym już od czasów lokacji wsi. Szlakiem tym prowadził wojsko król Władysław Łokietek w 1306 r. aby zdobyć Kraków. W kierunku Bronowic wyruszały z pałacu w pobliskim Łobzowie świty dworskie witające znamienitych gości. I tak w:
1518 roku król Zygmunt Stary witał tu swoją przyszłą żonę księżniczkę Bonę Sforza,
1574 witano na polach między Bronowicami a Łobzowem króla –elekta, francuskiego królewicza Henryka Walezego.
1657 we dworze Mariackim w Bronowicach Małych zatrzymał się również król Jan Kazimierz, powracający ze Śląska do zniszczonego przez Szwedów Krakowa.
Inni znamienici goście pojawiają się w Bronowicach dopiero na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to zamieszkują we wsi Włodzimierz Tetmajer i Lucjan Rydel.
1792 na terenie Bronowic w okolicach Wróżnej Góry ponad źródełkiem w czasie wojny z Rosją wykopano okopy, w celu obrony, od tej pory miejsce to łączy się z wojskiem, które tutaj odbywało ćwiczenia wojskowe i manewry polowe (kopanie fortyfikacji polowych, sypanie szańców) po działaniach wojskowych w latach 1792-1794 pozostała nazwa “szańce” i wzniesienie, które w latach niewoli stało się symbolem walki o niepodległość. W pobliskiej Hamerni (na tyłach osiedla domków jednorodzinnych Widok- Zarzecze) w czasie powstania Kościuszkowskiego1794r. przekuwano kosy do zakładania na sztorc.
Ważniejsze daty z historii Bronowic Małych
9 maja Bronowice Małe otrzymują akt lokacyjny.
Powstanie w Bronowicach Małych szkoły początkowej, w której uczyły się dzieci z Bronowic i okolicznych wsi.
Ukończenie budowy linii kolejowej Kraków – Mysłowice, która przebiegała prawie tak samo jak w czasach obecnych.
Budowa umocnień Twierdzy Kraków na terenie Bronowic Małych: schron amunicyjny przy ul. Tetmajera, fort przy obecnej ulicy Lucjana Rydla.
Wesele Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną.
Bronowice Małe zostały siedzibą gminy Bronowice Małe.
Budowa linii tramwajowej do Bronowic Małych.
Przyłączenie przez niemieckie władze okupacyjne Bronowic Małych do Krakowa, jako XXV Dzielnicy Krakowa.
W Bronowicach Małych została erygowana parafia pw. św. Antoniego, pierwszym proboszczem został ks. Antoni Gigoń.
Rozpoczęcie budowy osiedla Widok.
Budowa linii tramwajowej do osiedla Widok.
Historyczne pamiątki i zabytki Bronowic Małych
Do naszych czasów zachowało się sporo interesujących obiektów i pamiątek świadczących o bogatej przeszłości Bronowic. Jak za czasów Lucjana Rydla, przy obecnej ulicy Katowickiej “…u wejścia do wsi na wzgórzu między kilku starymi lipami figura przydrożna pod blaszanym daszkiem”.
Fundatorem figury NMP, posadowionej przy zbiegu ulic Zielony Most i Katowickiej w 1850 r. był ksiądz infułat Franciszek Stachowski.
Idąc dalej w kierunku centrum wsi, przy ulicy Wł. Tetmajera 2 znajduje się budynek, w którym obecnie mieści się przychodnia lekarska ale wcześniej właśnie w tym miejscu znajdowały się stare zabudowania szkoły w Bronowicach, która swoimi początkami sięga 1817 roku.
Dalej nieco znajduje się najbardziej okazała pośród kapliczek bronowickich – kapliczka pod wezwaniem św. Jakuba. Jest to murowany domek, obecnie z dwuspadowym dachem i żelaznymi drzwiami, od połowy ażurowymi. Jak głosi podanie kapliczka ta została wybudowana przez Jakuba Susuła, jako podziękowanie za wyorany z roli skarb. Obecnie kapliczką opiekuje się Towarzystwo Przyjaciół Bronowic.
Przy rozwidleniu dróg w dawnym centrum wsi ( obecnie ulice Pod Strzechą i Włodzimierza Tetmajera ) znajduje się kamienna, ponad stuletnia kuźnia. Kuźnia będąca własnością rodziny Wojdyłów była czynna do lat 80-tych XX wieku.
Przy końcu ulicy Pod Strzechą na pagórku wznosi się kościół parafialny Bronowic Małych pod wezwaniem św. Antoniego, powstały na fundamentach parterowego dworu Mariackiego z XVIII wieku. Przed kościołem znajdują się pozostałości dawnych budynków podworskich.
Na terenie Bronowic istnieją również umocnienia Twierdzy Kraków z drugiej połowy XIX wieku, między innymi fort dla piechoty przy ulicy Rydla oraz umocnienia na Pasterniku, a także schron amunicyjny przy ul. Tetmajera niedaleko źródełka.
Bronowice Małe były wsią, która w sposób szczególny zaistniała w polskiej literaturze i sztuce na przełomie XIX i XX wieku. Ruch artystyczny ogniskował się w dwóch dworkach nazwanych od nazwisk właścicieli “Tetmajerówką” i “Rydlówką”.
Tetmajerówka to dworek powstały w połowie XIX wieku, należący pierwotnie do folwarku krakowskich franciszkanów. Folwark rozparcelowano i sprzedano chłopom bronowickim pod koniec XIX w. Włodzimierz Tetmajer nabył dworek w 1903 roku. Po remoncie i dobudowie północnej części budynku, rodzina Tetmajerów osiadła w nowym domu. W dawnej stodole malarz urządził sobie pracownię. Architektura dworu prezentuje typ polskiego dworku podmiejskiego, z portykiem na osi, wspartym na czterech drewnianych słupach, kryty łamanym gontowym dachem. Dom ten przez osobę jego gospodarza, skupiał środowisko artystyczne Krakowa z przełomu wieków. W Tetmajerówce bywali przede wszystkim malarze: Kacper Żelechowski, Stanisław Wyspiański, Jan Stanisławski, Henryk Uziębło, literaci: Władysław Reymont, Henryk Sienkiewicz, działacze ruchu ludowego: Jakub Bojko, Wincenty Witos, Ignacy Daszyński. Obecnie mieszka w dworku rodzina malarza.
Rydlówka – pierwotnie był to dom drewniany kryty strzechą, wzniesiony w 1895 roku przez Włodzimierza Tetmajera, na polu jego teścia – Jacentego Mikołajczyka W 1908 roku, kiedy Tetmajerowie wprowadzili się do nowego domu, stary dom wraz z gruntem zakupił Lucjan Rydel. Dom został gruntownie przebudowany według projektu architekta Franciszka Pokutyńskiego. Od 1912 roku zamieszkał w nim Lucjan Rydel wraz z rodziną. Dwór ten jest cenny dla kulturalnej przeszłości naszego kraju, głównie dzięki sztuce S. Wyspiańskiego ”Wesele”, który w nim właśnie umieścił akcje dramatu. W dworku mieszka już czwarte pokolenie rodziny Rydlów. Tym samym stało się zadość pragnieniu Lucjana Rydla, który prosił w swoim testamencie “… jeżeli możliwe będzie, pragnę i zaklinam na wszystko, aby nasz kawałek ziemi w Bronowicach utrzymał się przy rodzinie mojej”. W części dworku, tam, gdzie miało miejsce wesele Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną zostało zorganizowane w 1969 roku przez krakowski oddział PTTK Muzeum Młodej Polski a w rocznicę ślubu 20 listopada przed Rydlówką ma miejsce uroczyste “osadzenie chochoła”. Obecnie znajduje się tutaj filia Muzeum Krakowa.
Należy dodać, że ponowny rozkwit Bronowic nastąpił pod koniec XIX wieku, kiedy to stały się one ulubionym miejscem na plenery malarskie dla studentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Można bez przesady stwierdzić, że dzięki Bronowicom powstał nowy kierunek w modernistycznym malarstwie polskim, kierunek ludowy, mający swoje źródło w folklorze wiejskim, obrzędach i zwyczajach, strojach oraz życiu codziennym mieszkańców wsi. Do najwybitniejszych malarzy, którzy uwiecznili na swych płótnach piękno podkrakowskich Bronowic i życie jego mieszkańców należeli obok Włodzimierza Tetmajera m.in. Ludwik de Laweaux i Jan Stanisławski.
Fundatorem figury NMP, posadowionej przy zbiegu ulic Zielony Most i Katowickiej w 1850 r. był ksiądz infułat Franciszek Stachowski.
Idąc dalej w kierunku centrum wsi, przy ulicy Wł. Tetmajera 2 znajduje się budynek, w którym obecnie mieści się przychodnia lekarska ale wcześniej właśnie w tym miejscu znajdowały się stare zabudowania szkoły w Bronowicach, która swoimi początkami sięga 1817 roku.
Dalej nieco znajduje się najbardziej okazała pośród kapliczek bronowickich – kapliczka pod wezwaniem św. Jakuba. Jest to murowany domek, obecnie z dwuspadowym dachem i żelaznymi drzwiami, od połowy ażurowymi. Jak głosi podanie kapliczka ta została wybudowana przez Jakuba Susuła, jako podziękowanie za wyorany z roli skarb. Obecnie kapliczką opiekuje się Towarzystwo Przyjaciół Bronowic.
Przy rozwidleniu dróg w dawnym centrum wsi ( obecnie ulice Pod Strzechą i Włodzimierza Tetmajera ) znajduje się kamienna, ponad stuletnia kuźnia. Kuźnia będąca własnością rodziny Wojdyłów była czynna do lat 80-tych XX wieku.
Przy końcu ulicy Pod Strzechą na pagórku wznosi się kościół parafialny Bronowic Małych pod wezwaniem św. Antoniego, powstały na fundamentach parterowego dworu Mariackiego z XVIII wieku. Przed kościołem znajdują się pozostałości dawnych budynków podworskich.
Na terenie Bronowic istnieją również umocnienia Twierdzy Kraków z drugiej połowy XIX wieku, między innymi fort dla piechoty przy ulicy Rydla oraz umocnienia na Pasterniku, a także schron amunicyjny przy ul. Tetmajera niedaleko źródełka.
Bronowice Małe były wsią, która w sposób szczególny zaistniała w polskiej literaturze i sztuce na przełomie XIX i XX wieku. Ruch artystyczny ogniskował się w dwóch dworkach nazwanych od nazwisk właścicieli “Tetmajerówką” i “Rydlówką”.
Tetmajerówka to dworek powstały w połowie XIX wieku, należący pierwotnie do folwarku krakowskich franciszkanów. Folwark rozparcelowano i sprzedano chłopom bronowickim pod koniec XIX w. Włodzimierz Tetmajer nabył dworek w 1903 roku. Po remoncie i dobudowie północnej części budynku, rodzina Tetmajerów osiadła w nowym domu. W dawnej stodole malarz urządził sobie pracownię. Architektura dworu prezentuje typ polskiego dworku podmiejskiego, z portykiem na osi, wspartym na czterech drewnianych słupach, kryty łamanym gontowym dachem. Dom ten przez osobę jego gospodarza, skupiał środowisko artystyczne Krakowa z przełomu wieków. W Tetmajerówce bywali przede wszystkim malarze: Kacper Żelechowski, Stanisław Wyspiański, Jan Stanisławski, Henryk Uziębło, literaci: Władysław Reymont, Henryk Sienkiewicz, działacze ruchu ludowego: Jakub Bojko, Wincenty Witos, Ignacy Daszyński. Obecnie mieszka w dworku rodzina malarza.
Rydlówka – pierwotnie był to dom drewniany kryty strzechą, wzniesiony w 1895 roku przez Włodzimierza Tetmajera, na polu jego teścia – Jacentego Mikołajczyka W 1908 roku, kiedy Tetmajerowie wprowadzili się do nowego domu, stary dom wraz z gruntem zakupił Lucjan Rydel. Dom został gruntownie przebudowany według projektu architekta Franciszka Pokutyńskiego. Od 1912 roku zamieszkał w nim Lucjan Rydel wraz z rodziną. Dwór ten jest cenny dla kulturalnej przeszłości naszego kraju, głównie dzięki sztuce S. Wyspiańskiego ”Wesele”, który w nim właśnie umieścił akcje dramatu. W dworku mieszka już czwarte pokolenie rodziny Rydlów. Tym samym stało się zadość pragnieniu Lucjana Rydla, który prosił w swoim testamencie “… jeżeli możliwe będzie, pragnę i zaklinam na wszystko, aby nasz kawałek ziemi w Bronowicach utrzymał się przy rodzinie mojej”. W części dworku, tam, gdzie miało miejsce wesele Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną zostało zorganizowane w 1969 roku przez krakowski oddział PTTK Muzeum Młodej Polski a w rocznicę ślubu 20 listopada przed Rydlówką ma miejsce uroczyste “osadzenie chochoła”. Obecnie znajduje się tutaj filia Muzeum Krakowa.
Należy dodać, że ponowny rozkwit Bronowic nastąpił pod koniec XIX wieku, kiedy to stały się one ulubionym miejscem na plenery malarskie dla studentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Można bez przesady stwierdzić, że dzięki Bronowicom powstał nowy kierunek w modernistycznym malarstwie polskim, kierunek ludowy, mający swoje źródło w folklorze wiejskim, obrzędach i zwyczajach, strojach oraz życiu codziennym mieszkańców wsi. Do najwybitniejszych malarzy, którzy uwiecznili na swych płótnach piękno podkrakowskich Bronowic i życie jego mieszkańców należeli obok Włodzimierza Tetmajera m.in. Ludwik de Laweaux i Jan Stanisławski.
